Sentetik Kültür
Yetiştirme ortamlarının (kompost) hazırlanması içeren istiridye mantar yetiştiriciliğinde yeryüzünde lignin ve selüloz içeren tüm bitkisel atıklardan yararlanmak mümkündür. Yetiştiricilikte kullanılacak hammaddeler, kompostların formülleri, yetiştirme teknikleri ülkelerin ekolojik ve ekonomik koşullarına göre değişmekte, hatta aynı ülke içerisinde bölgeden bölgeye farklılık gösterebilmektedir. Meksika, Peru gibi ülkelerde kahve, kakao bitkisi atıkları kullanılırken Çin'de daha çokçeltik tercih edilmektedir. Ülkemizde de bölgelerimizdeki bitkisel üretime göre değişik kompost reçeteleri geliştirilebilir. Halen ülkemizde kullanılabilecek en temel malzeme buğday sapı olarak görünmektedir. Diğer taraftan her türlü hububatın sap ya da samanları da üretimde yer alabilir.
Polipropilen, mikrofiltreli torba ve kavanoz kültürü için talaş en uygun ortamdır. Ülkemizde mobilya endüstrisi, ağaç işlerinin olduğu yerlerde tonlarca talaş sadece yakacak olarak kullanılmaktadır. Bu talaş üretimde değerlendirilebilir.En iyi talaş 1-3 mm uzunluğunda olandır. Geniş yapraklı her çeşit ağaç türlerinin (kavak, akçaağaç, karaağaç, kestane, meşe, akasya) talaşı, yongası üretimde yer alabilmesine rağmen kimyasal madde içermesi bakımından sunta talaşı asla tercih edilmemelidir.
İstiridye Mantarı yetiştiriciliğinde kompost yapımında kullanılacak talaş veya samanın besin miktarını artırmak için katkı maddesi ilave edilmelidir. Bu bakımdan kepek, pamuk tohumu, soya küspesi yetiştiricilikte kolay işlenebilmesi nedeniyle en iyi katkı maddelerini oluşturmaktadır. Kompost hazırlığında dikkat edilecek konu ortamın başlangıçtaki azot düzeyidir ve %0.5-0.7 'lik azot kültür için ideal olup ortamdaki C/N oranı %14-17 arasında bulunmalıdır. Azot düzeyini %1 'in üstüne çıkartmak talaşla, samanın fermentasyonuna neden olmakta ve ortamlar daha başlangıçta elden çıkabilmektedir.
İstiridye mantar üretiminde kuşkusuz çok değişik kompost karışımları kullanılabilmesine rağmen yetiştiricilikte daha önce denenmiş başarılı bazı kompost formülleri aşağıda verilmiştir:
Çin, Japonya gibi Uzakdoğu Asya ülkelerinde katkı maddesi olarak pirinç kepeği kullanılırken, ülkemizde bu amaca yönelik olarak buğday kepeği bol bulunabilmesi bakımından daha uygundur.Diğer taraftan katkı maddesi olarak pamuk tohumu küspesi, soya küspesi, melas gibi birçok maddeden yararlanmak mümkündür. Yetiştirme ortamlarının hazırlığında ham materyaller önce kendi aralarında kuru halde iyice karıştırılır, ardından su ilavesiyle nem oranı %60-70 seviyesine getirilir. Özellikle kavanoz kültürüyle yetiştiricilikte talaşın suyu emmesinden hemen sonra aynı gün içinde torbalara dolum ve sterilizasyon işlemi gerçekleştirilmelidir.
Aksi takdirde kepek fermantasyona yol açarak torba içinde ısınma oluşturacak ve ortamlarda ekşime ortaya çıkacaktır.Sap samanla hazırlanan ortamlardaysa sapın istenilen nem seviyesine ulaşabilmesi için 2-3 gün kadar ıslatmaya devam edilmelidir. Hazırlanan yetiştirme ortamlarında hastalık ve zararlıları yok etmek amacıyla 3 yöntem kullanılmaktadır:
1 .Sterilizasyon uygulaması otoklavda gerçekleştirilmekte daha çok polipropilen, mikrofiltreli yüksek yoğunluktaki polietilen ve kavanoz sisteminde uygulanan bir yöntemdir.Bu sistem torba veya kavanozlarda daha çok talaş ortamıyla hazırlanan ortamlar için kullanılmaktadır.Polipropilen torbalara 1 -1.5 kg, mikrofiltreli torbalara 2-3 kg talaş ortamı doldurulurken, Asya ülkelerinde kavanoz olarak yüksek sıcaklığa dayanıklı
850-1000 ml hacmi olan plastik kavanozlar kullanılmaktadır.Bu kaplara doldurulan talaş ortamı otoklavda 121°C 'de en az 1.5 saat sterilize edilir ve soğuma sonrası tohumluk misel aşılaması gerçekleştirilmelidir.
Plastik kavanoz sistemi mekanizasyona son derece uygunluk göstermektedir. Bu özelliğinden dolayı Japonya'da sadece İstiridye mantar değil çok sayıda mantar türü plastik kavanozla üretilmektedir. Plastik kavanozlar makinayla otomatik olarak doldurulur, sterilizasyon gerçekleştirilir, aşılama yapılarak kavanozlar kasalar içinde araçlarla üretim yerlerine nakledilir.Sistem su, gazoz gibi sıvı içeceklerin imal edildiği bir fabrika gibi çalışmaktadır. Her bir kasada 16 adet kavanoz yer almakta, m 2'ye 100 kavanoz kullanılmakta ve kasalar üst üste konarak yerden tasarruf sağlanmaktadır. Bu yöntemin önemli avantajlarından birisi herhangi bir hastalık görüldüğü anda enfeksiyonlu kavanozun derhal ortamdan uzaklaştırılabilmesidir. Kavanozun üst kısmında talaş içine açılan deliklere tohumluk miseller ilave edilmekte ve üretim tamamen kontrollü koşullarda gerçekleştirilmektedir.
Plastik kavanoz sisteminde üretim sonrası kavanozların boşaltılması yine makinayla yapılmakta, tüm kavanozlarda aynı anda mantar çıkışının sağlanmasıyla aynı kalitede, bir örnek mantar elde edilebilmektedir. Bununla beraber kütlesel üretimde çok sayıda kasa ve kavanoz gerektirmesi bakımından yöntemin maliyeti oldukça pahalıdır.Kavanoz kültürü daha çok dikine büyümesi arzu edilen P. eryngii ile Flammulina velutipes gibi nispeten piyasa ederi yüksek türler için uygunluk göstermektedir. Polipropilen ile mikrofiltreli polietilen torbaların maliyeti daha düşüktür. Polipropilen torbalarda torbaların ağız kısmına pamuk tıkaç kapatılması iş gücünü artırırken, mikrofiltreli torbalarda yatık ve uzun tip tercih edilmekte, misel gelişme süresinin kısaltılması amacıyla torbalar tohumluk miselle 3-4 yerinden aşılanmaktadır.Bu tip torbaların dolumu makina ile yapılabildiği gibi insan gücüyle de doldurulabilir ve bir kişi saatte 150-200 kadar torba hazırlayabilmektedir.
2.Sıcak suda bekletme
Bu yöntemde 150-200 litre iç hacmi olan, her yerde rahatlıkla bulunabilecek varillerden yararlanılmaktadır. Varilin içine tel örgüden bir sepet yerleştirilir ve sepetin içine sap, samanla hazırlanmış yetiştirme ortamı doldurulur. Ardından varilin içine su doldurulur ve alttan ısıtmayla ortam pastörize edilir. Su kaynama noktasında iken 80-90 °C 'de ortam iki saat kadar sıcak suda bekletilir. Süre sonunda tel sepet çıkartılarak temiz bir zeminde soğuyan ortamlara tohum aşılaması yapılır ve torbalanır. 1. parti kompostun hazırlanmasından sonra suyun soğumasına izin verilmeden 2. parti kompost doldurularak veya 3-4 tane varil kullanılarak üretim kapasitesi artırılabilir.
Sıcak suda bekletme "pilav" yemeğinin yapılışı gibidir. Su miktarı ayarlanarak samanla talaşın sıcak suda bekletilmesiyle çok verimli kültürler hazırlanabilir." Kötü toprak yoktur, kötü sahibi vardır!", "kötü yemek yoktur, aşçı yeteneksizdir!", ve iyi bir mantarcı aynı zamanda iyi bir aşçıdır! Üretir. Yöntem ilkel gibi gözükse de aslında mantığı açısından oldukça dikkate değerdir. Güneydoğu Asya ülkelerinden Tayvan, Filipinler gibi FAO' nun kırsal kalkınma programlarında yer alan birçok ülkede bu yöntemle yüzlerce tonluk mantar üretimi yaptırılmıştır. Düşük üretim maliyeti ve yüksek karlılığı nedeniyle sıcak suda bekletme yöntemi bu ülkelerde hala geniş çaplı kullanılmaktadır.
3. Pastörizasyon
Bir çok Avrupa ülkesinde ve Amerika'da istiridye Mantar üretiminde kompost kütle halinde pastörize edilerek hazırlanmaktadır. Beyaz mantar üretimi yapan çok sayıda firma Pleurotus türlerini de yetiştirmekte, bu amaçla standart olarak kullandıkları pastörize odalarını kullanmaktadırlar. Ülkemizde de pastörize odasına sahip beyaz mantar üreticileri İstiridye mantar kompostunu hazırlayıp aynı yapı içinde pastörize edebilir. Pastörizasyon odası dikdörtgen şeklinde bir odadır. Uzunluğu, genişliği, hacmi üretim kapasitesine göre belirlenir.Tavan ve duvarları ısıya, neme izolasyonlu yapıda bir pastörizasyon odası işletmenin gücüne göre yüksek kapasitede tesis edilebileceği gibi bir defada
500-1000 kg kompostu pastörize edecek şekilde basit olarakta prefabrike kurulabilir.Sap, samanla hazırlanan yetiştirme ortamları uygun nem seviyesinde bu odalara taşıyıcı bantlarla veya insan gücüyle doldurulur. Pastörizasyona alınan bir kompostun her yerinde sıcaklığın eşit dağılabilmesi için bu aşamada oda içinde samanın üst kısmının düz olmasına özen gösterilmelidir.
istiridye Mantar yetiştiriciliğinde kompostun hazırlığında beyaz mantardaki gibi bir fermentasyon işlemine gerek yoktur. Saman 2-3 gün ıslatıldıktan hemen sonra pastörize odasına doldurulabilir. Bununla beraber saman; talaş ve kepekle beraber pastörize odasında yüksek sıcaklıkta fermenteye, ekşimeye meyilli olduğundan, kompost pastörize odasına en fazla 50-80 cm yükseklikte olacak şekilde doldurulmalıdır.
Pastötize yapılacak kompostlarda talaş oranı yüksek tutulmamalıdır. Aksi takdirde kompostta yapısı nedeniyle sıkışmaya neden olacak, buhar ve hava geçişini önleyerek bir yandan fermantasyona neden olurken diğer taraftan pastörizasyonun başarısını azaltacaktır. Samanın kabarık tutulması iyi bir pastörizasyon için şarttır.
Kompost oda içine yerleştirildikten sonra kazan çalıştırılarak odaya buhar verilmeye başlanır. Yapılacak iç sirkülasyonla sıcaklık her tarafa eşit olarak dağıtılır. Kompost pastörize odasında 70 °C 'de 2-3 saat buharla pastörize edildikten sonra havalandırmayla soğutularak sıcaklığı tohum ekimi için uygun olan 25 °C sıcaklığa getirilir. Kompostun soğutulması sırasında havalandırma bölümüne oda içerisine her türlü mikroorganizma girişini önleme açısından bir filtre kullanmakta fayda vardır.
Kompostun pastörizasyonu sisteminde ham materyalin hazırlanması, parçalara ayrılması, odaya dolumu, pastörizasyonu, pastörizasyon sonrası torbalara doldurulması entegre biçimde mekanizasyonlaştırılabilir.
----------------------------------------
Kendisine teşekkürü bir borç biliriz; değerli hocamız M. Ertuğrul İlbay
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Dışkapı Ankara
