SHİİTAKE YETİŞTİRME
TEKNİĞİ
Kütük Kültürü
Ağaç türünün seçimi ve
kütüklerin hazırlanması:
Shiitake'nin kütük
kültürü için yaprağını döken geniş yapraklı ağaç türlerinin (Fagaceae
familyasından meşelerle, Betulaceae familyasından gürgenler ve diğer bazı
türler: kayın, huş, kavak, kestane vb..) ölü odunları uygundur
Shiitake'nin kütük
kültürü için en uygun ağaç türleri (Lee 1980, Quimio ve ark. 1990).
Acacia magium
Alnus farmasona
Alnus serrulata
Betula lutea
Betula nigra
Carpinus laxiflora
Carpinus
tschonoskii
Carya cordiformis
Castanea crenata
Castanea dentata
Castanopsis
cuspidata
Castanopsis sieboldii
Cyclobalanopsis ocuta
Cyclobalanopsis glauca
Clobahmopsis
myrisinifolia
Fagus grandifolia
Lithocarpus
densiflorus
Ostrya Virjinyana
Pasania brevicaudata
Platycarya strobilacaea
Quercus acutissima
Quercus alba
Quercus borealis
Quercus
chyrsolepis
Quercus coccinea
Qitereus crispula
Quercus dentata
Quercus fulcata var. pagodaefolia
Quercus garryyana
Quercus imbricaria
Quercus kellogii
Quercus laurifolia
Quercus lobata
Quercus lyrata
Quercus macrocarpa
Quercus
marilandica
Queixus
michauxii
Quercus nigra
Quercus palustris
Quercus phellos
Quercus prinus
Quercus serrata
Quercus shumardii
Quercus stellata
Quercus variabilis
Quercus velutina
Quercus virginiana
Salix nigra
Ulmus americana
Ulmus rubra
Bu listede en uygun ağaç
türleri esas alınmıştır.
Shiitake saprofit bir
mantardır ve besinlerini absorbe yoluyla bulunduğu ortamdan hazır olarak alması
gerekmektedir. Bu bakımdan kültür kütükleri özden ziyade daha fazla canlı odun
kısmına sahip olmalıdır.
Kütük kültüründe kütüğün
yaşı ve kalınlığı ne dursa olsun içinde misel gelişerek mantar oluşturacaktır.
Bununla beraber ticari bir işletmede uniform büyüklükte kütükleri kullanmak
daha uygun olacaktır. Yaşlı ağaçların kalın kütükleri yüksek verimle kaliteli
mantarlar oluştururken, kütüğün ömrü de uzun olmakta, ancak genç ve ince
kütükler küçük şapkalı mantarlar üretmekte ve ömürleri sadece 2-3 yıl
sürmektedir. Genç kütükler ince kabuklu ve küçük özlüyken yaşlı kütükler kalın
kabuklu ve daha fazla canlı odun kısmına sahiptir. Bu nedenle kütük kültüründe
ortalama 15-20 yaşında, 9-18 cm çapındaki bir standart ile birlikte genç ve
yaşlı ya da ince ve kalın odunlu, karıştırılmış kütükleri kullanmak daha iyi
bir uygulamadır.
Kültür kütüklerinin
hazırlanması amacıyla ağaçların en uygun kesim zamanı geç sonbaharla
yaprakların dökülmesinden ilkbaharda ağaçlarda su yürüyünceye, tomurcukların
uyanmasından hemen önceki döneme kadar geçen ara dönemdir. Sonbaharda ağaçların
yapraklarının 1/3 ünün dalda kırmızıya döndüğünde karbonhidrat ve diğer organik
madde miktarı en yüksek düzeydedir ve kış süresince besinler gövde ile kabukta depolandığı,
ağacın besinini yapraklara harcamadığı için kesimler bu sürede yapılmalıdır.
Diğer taraftan bu dönemde yapılan kesimin iki avantajı ise boş iş gücünün
değerlendirilmesiyle, toprakta kalan kök kütüklerinin yeniden filizlenerek yeni
ağaçların büyüyebilmesidir.
Birçok araştırıcının
birleştiği genel görüş, ağaçların kesildikten sonra türlere ve bölgelere göre
20-30 gün orman içerisinde bırakılarak, nem içeriklerinin % 50-60'dan misel
gelişimi için uygun olan % 40-45'e düşürülmesi ve daha sonra ağaçlardan kültür
kütüklerinin hazırlanması şeklindedir. Kültür kütükleri dünyanın bir çok
bölgesinde 8-20 cm çap ve 1.0-1.2 m uzunlukta kesilerek hazırlanmakta, 25
cm'den daha büyük çaplı kütüklerin kullanılmadan önce 2'ye kesilmesi
önerilmektedir (Lee 1980, Royse 1985, Campbell ve Slee 1988).
Aşılama ve misel
gelişimi
Kültür kütüklerinin
hazırlanmasından sonra aşılama işlemi gerçekleştirilir. Aşılama, kütüklere
1-1.5 cm çap ve 1.5-2.0 cm derinlikte açılacak deliklere tanegoma (misel
gelişmiş odun çivisi) ya da talaş tohumluk miselin yerleştirilmesi
şeklindedir.Bu formül ile hesaplanmaktadır.
Açılan her bir delik
için bir tane tanegoma ya da 1 m3 odun için 2 kg talaş miseli yeterli
olmaktadır. Deliklere tohumların yerleştirilmesi sırasında tanegomalar bir
çekiç veya tokmak yardımıyla çakılabilir. Diğer taraftan talaş miselde, miselin
fiziksel zarara uğramaması için fazla bastırılmadan deliğe inokule
edilmesi gerekmektedir. Aşılama işlemi sonrasında evsparasyonu
önlemek üzere deliklerin üzeri parafin veya balmumu ile kapatılmalar.
Shiitake mantarının
miseli 5-32 °C, optimum ise 20-21 °C'de gelişmektedir. Kış ayları içinde
yapılacak aşılamalarda misel gelişemez. Bu nedenle tohum aşılaması günlük
sıcaklığın en düşük 5 °C olduğu bir dönemde yapılmalıdır. Genellikle kütük
kültüründe Mart ve Nisan ayları inokulasyon için uygun bir zamandır ve
sıcaklığın artmasıyla beraber Haziran ve Temmuz aylarında misel sürekli
gelişecek ve sonbahara kadar odun İçerisinde epey ilerlemiş olacaktır.
Shiitake'nin bu sistemle yetiştiriciliğinde misellerin gelişimi için kütükler
bahçe, koru, orman gibi, uygun bir alana yerleştirilmelidir. Miselin iyi
gelişmesi için bu alanın sıcaklığı 20-28 °C, nem %60-65 olmalı ve çoğunlukla
yaprağını dökmeyen agaç türlerinin bulunduğu alanlar misel gelişme yeri olarak
seçilmelidir. Sıcak bir yaz günü hafif bir uyku almak için uygun olan
yerin misel gelişimi için de uygun olduğu söylenebilir. Yazın direk güneş
ışığının kütükleri kurutması sözkonusu olduğundan, gelişme bahçesi olarak %
30-40 oranında bir güneşlenmeye sahip doğu veya güneydoğu yamaçları tercih edilmelidir.
Kültür kütükleri bu bahçeye 15-20 kütük 1 m2 yere gelecek şekilde
yerleştirilmeli, havanın çok kuru olduğu durumlarda istiflerin üzeri hasır,
saman yaprak veya plastik gibi materyallerle örtülmeli ve hava neminin %30'un
altına düştüğü durumlarda bir miktar sulama yapılmalıdır. Kütüklerin
istiflenmesi değişik şekillerde yapılabildiği gibi, nemin az olduğu bölgelerde
kurumayı önlemek amacıyla misel gelişimi için üzeri hasır kaplı basit
gölgelikler veya seralardan yararlanılabilinir.
(Resim 6.2., Resim 6.3.)
Kültür kütüklerinde
miselin gelişimi aşılama noktalarından itibaren ortaya çıkacak ve
inokulasyondan 40-50 gün sonra deliklerin iç kısmı ile kabuk kısmında miselin
beyaz renkte bariz şekilde gelişimi gözlenecek, bu renk ardından koyu
kahverengiye dönüşerek kütüklerde mantarın kendine has kokusu
hissedilecektir.
Hasat
Kütük kültüründe
kullanılan ırk ve ekolojik koşullara bağlı olarak Shiitake mantarının misel
gelişimi 6 ay ile 2 yıllık bir dönemi kapsamaktadır. Misel gelişme sonrası
kütükler hasat bahçesine taşınarak burada m2'ye 10-12 kütük hesabıyla daha
seyrek aralıklarla ve toprakla daha dik açı olacak şekilde yerleştirilmeli,
hasat işlemlerinin kolay yapılabilmesi için kütükler dayandırıldıkları
elemanlara bağlanmalıdır. Bu dönemde hasat bahçesinin nemi daha yüksek
(%80-90), sıcaklığı ise daha düşük (8-20 °C) olmalıdır (Resim 6.4.).
Hasat döneminde aylık 100-150 mm'lik yağışa ihtiyaç duyulmaktadır.
Yetersiz nem ya da kuvvetli rüzgar ile ortaya çıkan bu koşullar mantarın
gelişmesini geciktirdiğinden sıcak havalarda kütüklerin üzerine zaman zaman su
püskürtülmelidir. Diğer taraftan bu aşamada %30 oranında bir güneş ışığı mantar
oluşumunu teşvik etmektedir. Kütük kültüründe en büyük problemlerden birisi
yüksek neme bağlı olarak ödün dokusunda yeşil küflerin gelişmesidir. Bu
bakımdan koruyucu önlem olarak kütüklerin yerleşim biçimine özen gösreilmeli ve
kütükler iyi havalanacak düzeyde yerleşim planı yapılaraksulama miktarı
dikkatle kontrol edilmelidir.
Shiitake yetiştiriciliğinin bu yönteminde ilk hasat misel aşılamasından
sonra 6. aydan itibaren 2. yıla kadarki herhangi bir dönemde yapılabilmekte,
bununla beraber en yüksek verim 3. ve 4. yıllarda alınırken, üretim aşılamadan
sonra 6. veya 7. yılda tamamlanmaktadır. Doğa'da gerçekleştirilen bu tip
yetiştiricilik tarzında ilkbahar ile sonbahar olmak üzere 2 flaş dönemi söz
konusudur ve kütük kültürü mantarın yıl boyu taze tüketilmesini önlemektedir.
Akiyama ve ark. (1974), kültür kütüklerinin sonbaharda hazırla- narak,
inkubasyonun kış aylarında sera koşullarında gerçekleştirilmesi ile kütükleri
soğuk suyla ıslatma programının ayarlanmasıyla yıllık flaş sayısının 4'e kadar
çıkarılabileceğini belirtmektedirler.
Hasat, kütüklerden bir bıçak yardımıyla elle yapılmalıdır. Hasat
büyüklüğü taze tüketim için şapkanın %50-60, kurutmalık tüketim için '
70-80'inin açıldığı dönemdir.
Shiitake'nin kütük kültürü ile yetiştiriciliğinde 6 yıl boyunca 100 kg
odundan 6-35 kg veya 1 m3 odundan 15-25 kg kadar kuru mantar elde
edilebilmektedir (Leatham 1982, Oei 1996).
Hiromoto (1991), 13 cm çap ve 122 cm uzunluğunda bir kütüğün yaklaşık
13.5 kg kadar geldiğini ve uygun şartlarda yılda ortalama 700 g ile 6 yılda
böyle bir kütükten toplam 4 kg mantar hasadının mümkün olduğunu bildirmektedir
(Resim 6.5 a,b,c).
----------------------------------------
Kendisine teşekkürü bir borç biliriz; değerli hocamız M. Ertuğrul İlbay
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Dışkapı
Ankara