Mantar Üreticilerinin Örgütlenme Modelleri

ALMANYA MODELİ:

Az gelişmiş ülkelerin tarımındaki yapısal bozukluklar ve örgütsel yetersizlikler tarımsal gelişmeyi olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle çağdaş ekonomik gelişmeyi gerçekleştirmek ve kırsal kesimin kalkınmasında örgütlenmenin önemli rolü bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde sürdürülebilir ve sağlıklı bir tarımsal yapının oluşturulması tarımsal pazarların iyileştirilmesi, yeni pazarlama teknik ve stratejilerinin belirlenmesi, kırsal bölgenin devamlılığı, üretici gelirlerinin artırılması, mesleki ekonomik ve sosyal hakların korunmasında üretici birlikleri, kooperatifler ve diğer örgütlü yapıların etkili olduğu görülmektedir. Buradan hareketle bu çalışmada Avrupa birliği'nin en gelişmiş ülkelerinden Almanya'daki mantar üreticilerinin örgütlenmesinin modelleri yerinde incelenerek tanıtılmaya çalışılacaktır. Böylelikle Türkiye'deki mantar üreticilerinin olası bir örgütlenmelerine ışık tutmaya çalışacağız.

Giriş:

İnsan beslenmesinin temel gereksinmesi olan gıda maddeleri içerisinde mantar önemli bir yere sahiptir. Değişik amaçlarla yararlanılan çeşitli mantar türleri vardır. Alkollü içkilerden, ekmeğe ve antibiyotik üretimine kadar birçok mantar türünden yararlanılmaktadır. Başta AB ülkeleri olmak üzere, Uzakdoğu ülkeleri, özellikle Çin ve diğer birçok ülkede mantarın insan beslenmesinde giderek tercih edilen bir ürün olarak öneminin artması üretim sürecini de önemli ölçüde etkilemektedir. 

Tarımın doğal koşullara bağımlılığından kaynaklanan risk ve belirsizlikler fazladır. Oysa mantar üretiminde bu nedenli kaygılar yoktur. Son derece esnek bir üretim süreci söz konusudur. Ayrıca bu süreçte sermayenin devir hızı da yüksektir. Bu nedenlerle dünya'da birçok üreticinin tercih ettigi bir üretim alanıdır.  1900'lı yılların ikinci yarısında

dünyadaki mantar üretim miktari 2 milyon tondur. Bunun %45’ini AB, %30’unu Asya, %20’sini ise Güney Amerika ülkeleri üretmiştir. Çin ise yılda 500.000 ton ile dünyada ilk sırada gelmektedir.

Ülkemizde mantar üretimi yaklaşık 35 yıllık bir geçmişe sahip olmasına karşın, bu alandaki değişime ve gelişmeler hızlı olmuştur. Türkiye’de 1973 yılında yıllık üretim 80 ton iken, 1983’de l.400 ton, 1991’de 3052 ton, 1999’da 12.658 ton, günümüzde ise yaklaşık 20.000 tona ulaşmıştır. Ancak tüm bu gelişme ve değişmelere karşın, ülkemiz açısından mantar üretim ve tüketimi arzu edilen düzeyde değildir. Oysa AB ülkelerinden sadece Almanya’da yılda 63.500 ton mantar üretimi gerçekleşirken, 197.300 ton da ithal edilmektedir. Böylece Almanya’da, yılda 269.000 ton mantar tüketimi gerçekleşmektedir. Almanya'da mantar sektöründeki yaşanan bu gelişmelerde demokrasinin sigortası  da olan sivil örgütlerin rolü çok büyüktür. Bu açıdan tarım kesiminde mesleğin kimliği ve çıkarlarını koruyabilen, geliştirebilen, bu konuda temel bilgileri toplayarak kamuoyuna yayan, karar mekanizmalarına etki eden önemli sivil toplum örgütleri olarak Mantar Üreticileri Birliği (Bund Deutscher Champignonzüchter BDC), Kooperatifler ve üretici örgüt şirketleri faaliyetlerini sürdürmektedirler.

2. Materyal ve Metot

Avrupa Birligi’ne katılım konusunda önemli bir sürece girmiş bulunan Türkiye’deki mantar üretimine bir örnek teşkil etmesi açısından, bu çalışmada Avrupa’da mantar üretiminin tarihçesi incelenmiş, üretim teknolojilerinin ve tüketici beklentilerinin de değişimine bağlı olarak sektör üreticilerinin örgütlenmesi incelenmiştir. AB mantar normlarının oluşturulmasında önemli rol oynayan Almanya, burada araştırma alanı olarak seçilmiştir. Bunun için Alman Mantar Üreticileri Birliği (BDC)'nin çalışmaları incelenmiştir. Almanya’nin Krefeld şehrinde çalışmalarını sürdüren “Mantar

Araştırmalar Merkezi” (Versuchsanstalt für Pilzanbau), Alman Istatistik Kurulu ve Federal ve Çeşitli eyalet Ziraat Odaları verilerinden yararlanılmıştır.

3. Avrupa’da Mantarin Tarihçesi

Mantar, insanlığın binlerce yıldır bildiği bir besin maddesi olarak, beslenmemizde önemli bir yere sahiptir. Mantarın ticari amaçlı olarak üretimi, kültüre alınması bundan 400 yıl önce yaklaşık 1650’li yıllarda Avrupa’da gerçekleşmiştir. Mantarla ilgili ilk kaynaklar da 1744’de Fransa’da oluşmaya başlamıştır. ilk kültür mantarı yetiştiriciliği Fransa’da yamaçlarda oluşturulan teraslarda gerçekleşmiştir. Daha sonra en basit şekliyle at gübresi ve yaprak atıklarından oluşan kompostla üretime devam edilmiştir, o bölgelerde bulunan mağaralar ideal yetiştirme alanları olarak kullanılmaya başlanmıştır.

1880’li yıllarda ise mantarın sandık ve raf sisteminde Üretimi başlamıştır. 19. Yüzyılın 2. yarısında ise mantar üretimi ingiltere’nin başarılı bir endüstri kolu haline gelmiştir. Devam eden yoğun araştırmalarla kompostun otomasyonla fermantasyon dönemi hızlandırılmıştır. 

(Eren 2000; Atkins 1981).

4. Almanya’da Mantar Üretimi

Almanya’da ilk kültür mantarı yetiştiriciliği 19. yüzyılın ortalarında başlayıp günümüzde çok farklı çeşitleriyle sürdürülmektedir. 1950’de ülke genelinde üretilen toplam kültür mantarı miktarı 1.500 tondur. Yaklaşık 10 yıllık bir sürede bu miktar, 6.000 tona, 1990’da 56.000 tona ve 1998 yılında ise 60.000 tona çıkmıştır (Peters 1998).

Ülkede çok eski bir geçmişi olan ve önemli bir tarım ürünü olarak kabul edilen mantar üretimi, bu gün sayılan 120 civarında olan tarım işletmeleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Toplam üretimin %90’nını ise, bu işIetmelerin yaklaşık beşte biri (22-24 işletme) yerine getirmektedir. Aynca mantar üreticilerinin %90-95’i kendi

Çıkarlarını en iyi şekilde temsil eden örgütlü yapılarda yer almaktadırlar.

Buradan hareketle Alman Federal istatistik Kurumu’nun verileri değerlendirildiğinde, 2003 yılı itibarıyla Almanya’da üretilen toplam kültür mantarı miktarı 62.000 tondur.

Aynca diger mantar çeşitleri ise 1.500 ton kadardır. Almanya aynı zamanda önemli ölçüde mantar ithal eden bir ülke konumundadır. ithal edilen toplam taze mantar miktarı  71.700 tondur. Konserve olarak ithal edilen mantar miktan ise 164.450 tondur. Böylece Almanya’da yılda tüketilen toplam mantar miktarı 269.000 ton olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu da bize 80 milyon nüfuslu Almanya’da yılda kişi başına 3,3 kg mantar tüketildiğini göstermektedir.(Behr 2004). Almanya aynı zamanda yaklaşık 30.000 ton mantar da ihraç etmektedir. Almanya’ya mantar ihraç eden ülkelerin başında ise

Hollanda gelmektedir. Ancak 1999’dan sonra bu trend Polonya lehine değişmiştir.

Vergi iadesi dışında, Almanya’da federal düzeyde mantar için herhangi bir destekleme programı yoktur. Doğu Avrupa’dan da gelen rekabet baskısı nedeniyle, son yıllarda bir takım yeni düzenlemelere gidilmiştir. Mantar tüketiminde işçilik giderleri önemli bir maliyet unsurudur. BDC’nin bu giderleri azaltmaya yönelik çabaları olumlu

sonuç vermiştir (BDC Genel Sekreteri J. Winkhof ile yapılan kişisel görüşme); Federal Hükümet, 2001 yılında yapmış olduğu bir düzenleme ile mantar üreticisi işletmelerin flaş dönemlerinde sezonluk olarak yurtdışından (Polonya ve Macaristan gibi) sağladıkları ucuz işgücü kullanımına olanak tanımıştır.

5. Almanya'da Mantar Üreticilerinin Örgütlenmesi: 

Almanya tarımsal örgütlenmede önemli ölçüde gelişme göstermiş  bir ülkedir.

Ülkede bu anlamda birçok organizasyon bulunmakla birlikte tarım üreticisinin

ekonomik,sosyal ve hukuksal düzeyde temsilini gerçekleştiren, yaşam standartlarını yükseltmek için faaliyete bulunan çok önemli iki konfederasyon karşımıza çıkmaktadır. (Çıkın ve Nergis 1999) Bunlardan birisi. "Alman çiftçiler birliği " Deutscher Bauern verband-BDV)’dir. Diğeri  ise Alman Raiffeisen Birliği Deutscher Raiffeisenverband-DRVdir. Genel düzeyde en büyük çiftçi örgütlenmesi konfederatif  yapıda bunlardan ibarettir.

Mantar üreticilerini örgütlenmesi irdelendiginde. Almanya'da mantarcılık sektöründe faaliyet gösteren ve son derece etkin dan "Mantar Üreticileri Birliği ” (BDC) karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte ürün pazarlaması ve girdi temininde çok önemli fonksiyonları olan tarımsal Kooperatif ve üretici örgüt şirketleri de mevcuttur. Hemen belirtmekte fayda var Kooperatif yada üretici örgüt şirketlerinde yer alan tüm üreticiler aynı zamanda BDC'ye de üyedir. Asıl güçlerini de bu birlik çatısı altında olmakla kazanmışlardır.

BDC, Alman çiftçi Birlikleri Federasyonuna bağlı bir sivil toplum kuruluşu olarak ülkedeki mantar üreticilerinin çıkar amaçlı lobi faaliyetlerini yürüten, yasal

düzenlemelerin oluşumuna katkı veren tarım ihracat ve fiyat politikalarının

oluşturulmasında etkili bir örgüt olarak tanımlanabilir. Çünkü bu Birlik mantar üreticilerinin bir araya gelerek 1948 de kurmuş oldukları bir oluşumdur. 1948 yılı Almanya'da tarım ürünleri ile ilgili çatı  örgütlerinin oluşmaya başladığı bir dönemdir.

BDC'nin oluşumu, Almanya'da bir mantar üreticisinin ilk kez 1947’de diğer üreticileri içinde bulundukları ekonomik darboğaza çözüm bulmak amacıyla Hannover yakınlarda bir toplantıya çağırmasıyla başlamıştır. Toplantı sonrası alınan kararlar sonucu oluşturulan Kurucu Komisyonun çalışmaları neticesinde 4-5 Ekim 1948’de ilk kuruluş toplantısı yapılmış ve burada “Mantar Üreticiler Birliği'nin resmen kuruldugu açıklanmıştır. İkinci yıl mantar üreticilerinin meslek politikalarının oluşumu ve bunun bir meslek olarak kabulü için yoğun çalışmalar başlatılmıştır (Peters 1995). Böylece Birlik artık ülkede oluşturulacak politikalarda mantarcılıkla ilgili kararı etkilemede önemli bir konuma gelmiştir.

Birlik oluşumunun en önemli amacı mantar üreticileri arasında birlik ve

dayanışmayı sağlamak ve yoğun faaliyetleri sonucu kurulmasına katkı verdikleri enstitü vasıtasıyla bilimsel araştırma sonuçlarını geniş alanlara yayarak günlük uygulamalara yansıtmaktır. Yani kısaca bilimsel yöntemlerle mantar üretimini gerçekleştirmektir.

BDC'nin görevleri ve çalışma alanları (Der Champignon 1998 ve J. Winkhof ile kişisel görüşme):

- Mantar kalite standartlarının oluşturulması

- Mantar hastalıklarıyla mücadele

- Mantar üretiminde kullanılan elektrik tarifelerinin belirlenmesi

- KDV oranlarınınn ödenmesi

- Ithalat politikalarının oluşumuna katkı

- Çevre korumasıyla ilgili düzenlemelere katkı

- Toplantılar, yayınlar v.s. yoluyla üreticilerin mantarcılıkla ilgili her konuda bilgilendirme, bu konuda uzmanlık bilgilerinin oluşturulması.

- Yeni mantar üreticilerinin piyasaya kazandırılması 

- Biyoatik ve kompost yönergelerinin oluşturulmasına katkı

- Paketleme standartlarının oluşturulması

- Uluslararası mantar kalite normlarının oluturulması ile ilgili anlaşmalar.

- AB koşularında organik üretimin yasal prosedürlerinin oluşumuna katkılar. Aynca Birliğin en önemli icraatlarından birisi de, oluşturduğu mantar standart ve

normlarından dolayı üreticilerin piyasada rekabet güçlerini korumalarını sağlamasıdır. Ülkede neredeyse tekel durumuna gelmiş bulunan ve büyük toptancılar yerli üreticileri zorlamaktadır. Ancak tüketicilerin güven ve kalite konusunda tercihleri BDC’nin geliştirmiş olduğu standart ve norm sertifikası taşıyan ürünlere yönelik olduğu için bu konuda şimdilik bir sorun gözükmemektedir. Tüketicilerin bu yönde bir arayışa girmelerinin en önemli nedeni de mantar üreticileri Birligi’nin yayın organı vasıtasıyla üreticileri, tüketicileri ve kamu oyunu sürekli bilgilendirmesidir. Ayrıca AB Komisyonu 3 Nisan 2001’de aldığı bir kararla, BDC’nin yoğun çalışmaları sonucu geliştirmiş olduğu mantar üretiminde uyulması gereken kalite normlarını tüm AB ülkeleri için zorunlu kılmıştır. Şu anda tüm AB ülkelerinde bu kalite normları geçerlidir (982/2002 sayı ve tarihli AB yönetmeliği). Bu Birliğin kamuoyundaki prestijini de artırmıştır.

Birliğin Bahçe ürünleri üreticileri Birliği ile geliştirmiş ve uygulamakta olduğu çeşitli eğitim ve diğer programları da vardır. Ayrıca Birlik, AB nezdinde en büyük tarımsal örgütler olan COGECA (AB Tarım Kooperatifleri Genel Komitesi) ve COPA’ya (AB Tanmsal Mesleki Organizasyonlar Komitesi) da üyedir.

6. AB’de Örgütlenme

AB’nin Ortak Pazardaki mantar üreticilerini destekleme doğrultusundaki yeni politikaları sonucu Almanya’daki mantar işletmelerinin %15’i üretici örgütleri şeklinde yapılanmaya başlamışlardır. Çünkü AB tarım fonları desteklerinden ancak bu şekilde örgütler oluşturarak yararlanmak mümkündür. AB ortak tarım politikasındaki yeni trend küçük ve orta ölçekli işletmelerin ortak pazarlama olanakları yaratmaları açısından örgütlenerek, bir araya gelmelerini teşvik etmek ve bu konuda ekonomik destekler sağlamak yönündedir. Bu şekilde örgütler ise kooperatif veya üretici örgüt şirketleri şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Her iki örgütlenme şeklinde de yıllık cironun 5 milyon Euro olması veya üretim miktarının en az 100 milyon Euro değerinde 10 ton olması gerekmektedir.

(Verordnung 2004). Bu konudaki yasal mevzuat sebze meyve üreticileri için ortak Pazar örgütlenmesi ile ilgili yönetmeliktir. AB’nin üretici örgütleri ile ilgili çıkarmış olduğu yönetmeliği, genel esasların korunması koşuluyla, her ülke kendi yapısına uyarlayabilmektedir. Almanya’nın7. kez değiştirerek 11 Şubat 2004’te uyguladığı mantar üreticileri için bu düzenlemeyi kapsayan uygulama yönergesine baktığımızda bu şekildeki üretici örgütlerinin tanımlanma kriterleri şunlardır:

- Üye sayısı en az 15 olacak (Md. 3)

- Üretim miktarı: üretilen ürün en az 10 ton düzeyinde ve en az 100.000 Euro değerinde olacak

- Üye nitelikleri: sadece sebze ve meyve ticareti yapan gerçek ve tüzel kişiler üye olamıyor ve üyelerin örgüt yönetiminde yer almaları, sadece belirli koşullarda mümkün oluyor. Özel çıkar amacı güden kişiler yönetimde görev alamıyorlar ve üye olamıyorlar (örneğin; tüccarlar).

- Karar mekanizmasının yapısı kooperatif şeklinde oluşumda her üyenin bir oy hakkı olduğu için sorun yok. Ancak üretici örgüt şirketi şeklindeki oluşumda bir üye en

fazla %49 oy ağırlığına sahip olabiliyor. Bunun yanı sıra 2 veya 3 üye birlikte %74’ten daha fazla oy ağırlığına sahip olamaz.

Ayrıca mantar üreticileri “üretici grupları” (en az 5 üreticinin bir araya gelerek oluşturdukları; şeklinde de örgütlenebiliyor. Bu durumda örgütün cirosu 2.500.000 Euro

değerinde olması gerekmektedir (Verordnung 2004). Son olarak üreticiler “üretici örgüt birlikleri” şeklinde de örgütlenebilmektedir (en az 10-15 üyeli 2 Üretici örgütünün bir araya gelmesi ile). AB kaynaklarından yararlanma, yukarıdaki şekilde örgütlenmekle

Mümkündür.

7. Sonuç ve Öneriler

 - Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde tarım üreticilerinin örgütlenme gereği kaçınılmazdır.

 - Üretici örgütleri kırsal alanda yaşayanların yaşam düzeylerini iyileştirmede, sınırlı kaynaklara sahip Üreticilerin gelir düzeylerini artırmada önemli araçlardan biri kabul edilmelidir.

 - Üreticiler ancak örgütlenebildikleri taktirde Pazar karşısındaki konumlarını güçlendireceklerdir.

 - Örgütlü yapılar içerisinde kalite denetim birimleri oluşturularak üreticilerin kendi kendilerinin kalite denetimlerini yapmaları sağlanmalı

 - Tüketici güvenini kazanmak ve süreklileştirmek için kalite norm ve standartlarının daha sistematik hale getirecek bölgesel, hatta ulusal düzeyde kurumsallaşmanın

sağlanması gerekmektedir.

 - Mantar tüketiminin artırılması için tüketici ve kamuoyu sürekli bilgilendirilmeli; bu konuda üretici orgütleri yayın organları aktif olarak çalışmalı

 - Üniversite ve üretici örgütleri destekli mantar araştırma merkezleri oluşturulmalı

 - Tüketicilerin mantar tüketimi konusundaki kalite, esneklik, yeniliklere açık ve ekonomiklik gibi beklentileri önemsenmeli ve ürünün doğru zamanda ve değişmeyen

kaliteyle pazara sunulması sağlanmalıdır.

8. Kaynaklar

 - Atkins, F.C.: Mushroom Growing in Europe, 1630-1980, in: Mitteilungen der Versuchsanstalt fur

Pilzanbau der Landwirtschaftskammer Rheinland, Heft 5, Novermber 1981

 - Behr, Christoph: Pilze: Osteuropa draengt auf den Markt, in: Der Markt - Obst und Gemüse, 08/2004.S. 30-

32

 - Çıkın., A.; Nergis, N. K.: Avrupa Birligi ve Türkiye’de Kooperatifçilik Hareketleri, Ankara 1999

Der Champignon. 5/98; 4/2002

 - Eren D.: Kültür Mantarı Yetiştiriciliği, istanbul 2000

 - Peters, Eberhard: Champignonproduktion in Deutschland, Der Champignon, 5/1998, s. 217-223

Pilzanbau, in: www.was-wir-essen.de

 - Statistisches Bundesamt: Datenreport 2004: Zahlen und Fakten über die Bundesrepublik Deutschland, Auszug aus Teil 1, Bundeszentrale für Politische Bildung

 - Verordnung zur Durchüihrung der gemeinsamen Marktorganisation für obst und Gemüse, Stand: 11.02.2004, in: BGB1.1, S. 1687)

42

Bu yazı değerli Hocamız

Nilüfer Cengiz ESEN'e aittir.

Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu, Antalya